Mañeruibarko
euskara
etxe izenen eta
izengoitien bidez
Koldo Colomo Castro, 2020/05/17
Etxe izenak
2014. urtean hogeita hamar laguneko ikerlan talde bat
osatu genuen Izarbeibarko eta Mañeruibarko etxe izenak jasotzeko. Emaitza
linguistikoa eta antropologikoa bikaina izan zeneta 2000 etxe izen baino
gehiago jasogenituen bi ibarretan(Hainbat egile 2014),
Ikerlanari esker jakin ahal izan genuen Mañeruibar
kokatuta dagoela Nafarroa Garaiko etxe izenen hegoaldeko mugan, Izarbeibarrekin
batera. Horrez gain, Mañeruibarko ipar eta hegoaldeko herrien arteanetxe izenen
erabileranez berdintasunak atzeman genituen. Iparraldeko herrietan -Girgillao, Arginaritz,
Etxarren eta Artazu- etxe izen tradizionalak agertzen dira dokumentazio
zaharrean, guztiak -(r)ena atzizkiarekin (Martikorena, Otokorena, Zirizarena, Urrutiena, Amezketarena, Adanena, Arraiarena, Larunberena,
Matierena…) eta, gainera, haietako batzuk iraupen luzekoak dira, bederen XVII.
mendetik etortzen zaizkigunak. Hala ere, hegoaldeko herrietako dokumentazioan -Mañeru
eta Zirauki- ez genuen inolako etxe izenik aurkitu. Salbuespenak izan litezke
Julio Laitak ahoz jaso zituenak Ziraukin, Zokokua
eta Txiberrekua, biaketxe izenak (-kua/
-koa atzizkiarekin). Hirigintza ikuspegi batetik, Ziraukin etxe izenak ez agertzea ulergarria
da. Izan ere, Patxi Salaberrik dioenez Erdi Aroko herri harresituetan etxeak
elkar gainka eraikitzen dira, horrela banakako izaera eta izena galduz (Salaberri
2006, 872).
Jarraian aurkezten ditugun euskarazko hitzak
baliagarriak dira ibarreko euskara ezagutzeko baina, batez ere, laizki interesgarria
litzateke, Mañeruibarko egungo euskaldunek hitzak bereganatuko balituzte, eguneroko
hizkeran erabiliz.
Euskararen historia Mañeruibarrean
Euskararen presentzia historikoari dagokionez, Mañeruibarko
hegoaldean goizago galdu zen euskararen transmisioa. Ederki dakigu 1645. urtean euskara
bizi-bizi zegoela herrian. Izan ere, urte horretan Leringo kondeak eskribau
gaztelaniadun elebakarrak inposatu nahi izan zituen herrian eta horren aurka
gogorki jo zuten ziraukiar guztiek, orduko epaiketa irabaziz (Jimeno Jurío 1997).
XVIII. mendean zehar euskararen presentzia nabarmena da ibarrean eta lekuko gisa
Mañeruibarko doktrina kristaua idatzia dugu, oraindik linguistikoki ikertu gabe
dagoena (Carasatorre). Hala ere, 1869. urtean euskara galdua zen Ziraukin eta
Mañerun, Bonaparte printzearen euskalkien maparen arabera. Hortaz, hizkuntza galera
egoera hau bat dator, oro har, mende horretan Lizarrerrian ematen ari zen
egoerarekin. Hona hemen lekuko gisa Barrès du Molard-ek, militar frantziarrak, 1842.
urtean Lizarrerrriko euskararen inguruan zioena: “Lizarran gazteek ez dute euskaraz hitz egiten, inguruko herrietako
zaharrek bakarrik dakite hizkuntza hori” (Etxaniz 2004, 118). Nago galera Iruñea-Lizarrako
Errege bidearen eraginez gertatu zela, bi herriak, Zirauki eta Mañeru, komunikazio
bide horretan kokaturik baitaude.
Mañeruibarko iparraldean, berriz, euskararen galera
beranduago gertatuko zen. Izan ere, Artazun 1873. urtean, azken Karlistaldian, emakume
bat aurkitzen dugu soldadu bati “lapurra,
lapurra” oihukatuz (López-Mugartza 2012). Ziurrenik, herri hauetan euskararen
transmisioak XIX. mendearen azken laurdenera arte iraun zuen, Izarbeibarren
bezala. Izan ere, jakin badakigu azken euskalduna 1934 urtean hil zela, hain
zuzen ere,Catalina Gamboa Gascue-Artazu 1857/1934 - (Pérez de Laborda 2019, 288).
Máximo etxea, Artazu
Euskarazko hitzak
Hizkuntzaren ikuspegi historikoa behin aztertu
ondoren, joan gaitezen ezagutzera Mañeruibarko etxe izenek eta zenbait
izengoitik utzitako bertako hizkeraren aztarnak.
Etxe izenetako ponteko izenen artean euskarazko forma hipokoristikoak
aurkitzen ditugu, hau da, pertsonak deitzeko erabiltzen den modu familiarra.
Ohikoa denez, forma hauek dokumentazio ofizialean ere azaltzen dira. Horrela
ditugu Txantxo (=Santxo) eta Mantxika (= Pantxika) Argiñari zen, Laxiaro (= Lazaro), Migeltxo (Migeltxorena,
Migel + -txo txikigarria) eta Matxinko
(= Martin + -ko txikigarria) Artazun,eta Kasinto (=
Jazinto), Gartxikona (Garchicona, 1824, Gartzi(a)+ -kotxikigarria+-(re)na)
eta Matxinguena (Machinguena, 1824, =
Matxingo+(r)ena, Martin izenaren hipokoristikoa), Girgillaon. Bertzalde, abizenen
artean hipokoristikoak ere aurkitzen ditugu, hain zuzen ere, Txola (= Sola, 1646 eta 1726) Arginarizen.
Hizkeraren bilakabidearen ondorioz, abizen batzuetako
hasierako e- hizkia galdu egin zela dirudi, erraterako, Txiniki (Etxenike) Artazun, eta Txiberrekua (Etxeberrikoa) Ziraukin,
azken hau etxearen izen deskriptiboa izan liteke, bederen jatorrian.
Lanbideek argi erakusten dute nolakoa zen orduko gizartearen
antolamendu soziala. Etxe izen mota horri dagokionez, Arginar izen dugu Arozena (Arocena, arotza edo errementaria, 1824)- egun “casaelherrero”-, eta Girgillaon Harginena (Arguiñena, 1824)- egun “casacantero”-, Zurginerena (Zurgiñerena,
1824) eta Arozena (Arocena, 1824). Zerrenda honi,
beharbada, Ziraukiko Malarotx erranahi
iluneko izena gehitu beharko genioke. Julio Laitaren arabera, hitza mal+arotz izan liteke, hasierako
terminoa, baina, ongi jakin gabe zer den.
Izengoitiek ere etxe izenak sortzen dituzte. Norbanakoak
bereizteko oso baliabide linguistiko aproposak dira izengoitiak, izan ere,
iraganean izen eta abizen franko errepikatzen ziren herri batean. Artazun Iskurtxo dugu. Erranahi iluneko izengoiti
honetaz dakigun guztia da horrela deitzen ziotela Domingo Latienda Echeverriari
1879 urtean. Horrez gain, herri berean daude Muturra (haserre itxura edo), Txatxurrio (txatxu), Txikito (txiki + -to txikigarria da), Zatondi (zahato handi), Burruña (?), Txipirrin (Txikia, txipia, Aezkoan Txikirrin abizena agertzen da) eta Xibole (?). Ziraukin Kiskirri dugu
(kizkirri, larruaren gaixotasun sendaezina izan daiteke, baina tentuz ibili
behar da, inguruko euskalkietan ez baita jasotzen), Ozpin (izaera desatseginekoa), Txapatenko (Txapatatik
datorren hitzaala, agian, Mexikoko toki izena?), Txomo (?), Gatxa (Gatza?), Musia (?), Ondarra (izengoitia edo abizena ere izan daiteke) eta Laquillo (baliteke etortzea mahatsa
tolesteko laku txiki batetik, gaztelaniazko
atzizki txikigarria gehiturik). Etxarrenen dugu Txagarro (sagarra?) eta Girgillaon, Arroske (Harro?) eta Milkoa (?). Arginari zen Kuluxkene (Kuluxkarena?) izenarekin
ezaguna da apezaren etxea, baina ez dakigu noiztik.
Izengoitiekin jarraiki, baina orainetxe izendegiaren
arlotik kanpo,Maiorak (2010) zenbait hitz jaso ditu ibarreko dokumentazio
historikotik. Izengoitien artean Artazun Tatin
(eskaini bai baina gero ematen ez duena, 1644) eta Eguabil (?, 1697) ditugu, eta Arginarizen, Zuarrondo (Çuarrondo1569).
Azken honi horrela deitzen zitzaionbere etxearen aitzinean zugarrondo bat
zegoelako (Maiora 2010, 33).
Jentilizioa, hau da, pertsona baten jatorria
adierazten duen hitza, etxe izen bateanagertzen zaiguZiraukin, Mañeruka (Mañerukoadena, -a
gaztelaniaren femeninotik dator). Honen harira, erran behar da egungo
gaztelanian mañeruko gizonekin eta mañeruka neskekin erabiltzen jarraitzen
dela mañerutarrei izendatzeko. Eta jentilizioekin jarraiki, Artazukoari artazurro edo artazurra deitzen zaio egun, eta
Ziraukikoari Ziraukarro edo Ziraukarra, betiere generoaren arabera (Pérez
de Laborda 2017).
Amaitzeko, etxearen kokapenak etxeari ere izena ematen
dio. Horrela gertatzen da Txarrantxuloko Etxarrengo
etxe batean, Goikorena (Goycorena, 1725). Etxe hau elizaren
ondoan dago, herriaren goiko partean. Bertzalde, Artazun Zoko etxea dugu,herriko zokoan kokaturik baitago, eta Ziraukin,
arrazoi beragatik, Zokokua, etxea etakorta
baten izena (Corral de Zokokua, Nafarroako Toponimia Ofiziala). Mañerun,
aldiz, etxe izenik ez dugu topatu, baina Behitikoa leku-adberbioa
aurkitu dugu1678. urteko apeo batean, hain zuzen ere, Juan de Beriainek zituen
bi etxeak bereizteko erabilia “cassa de
Juan de Beriain Veiticoa” (Hainbat egile 2014, 658).
Erreferentziak
-Carasatorre, R. (2020/05/17) “Doctrinarenexplicioauskaraz”
TextosHistóricosNavarros. http://documentanavarra.blogspot.com/search/label/doctrina
-Etxaniz, P.
(2004)
“Lizarrako euskara. Historia de la lengua vasca en Tierra Estella” Alltaffaylla.
-Hainbat egile (2014) "Casas de Valdizarbe y
Valdemañeru: nombres e historia" Loxa elkartea. https://www.academia.edu/25154122/Casas_de_Valdizarbe_y_Valdema%C3%B1eru_nombres_e_historia
-Jimeno Jurío, J.M. (1997) “Cirauqui (Navarra),
pueblo monolingüe vasco (1650)” FLV XXIX, 75, orr. 219-231. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=26241
-López-Mugartza Iriarte, J.K. (2012) “Breve noticia sobre el teniente
Matías Irurozki y el euskera de Artazu”, Revista de San Juan Filología y
Didáctica de la Lengua, 12, orr. 119-123.https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4055124
-Maiora Mendia,
F. (2010)
“Reino de apodos”
-Euskaltzaindia Orotariko Euskal hiztegia.https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=bilaketa&Itemid=413&lang=eu
-Pérez de Laborda, F. (2017) “Diccionario de Valdizarbe y
Valdemañeru. Léxico patrimonial actual: euskera y castellano” http://195.251.251.38/michalis/fplaborda/Izarbeibarko_hiztegia.pdf
-Pérez de
Laborda, F. (2019) “Historia del euskera enValdizarbe y Valdemañeru”
-Salaberri, P. (2006) “Nafarroako euskal
oikonimiaz” Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo, 40, 1-2
zbkia., orr. 871-894. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2676141
-Salaberri Zaratiegi, P. (2009) "Izen ttipiak
euskaraz" OnomasticonVasconiae, 26. https://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/72670.pdf
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina