Koldo Colomo
Euskararen
presentziak milaka urteko ibilbide luzea du gure ibarretan. Horren lekuko argienak
toki, mendi eta ibai izenak ditugu. Hala ere, kasu gehienetan izen mota hauek
bi mila urte inguru irautea ez da erraza. Alabaina, harrietan zizelkaturik beste
izen misteriotsu batzuk ditugu Nafarroako erdiko zonaldean, Erroma garaiko euskaldunek
utzi zizkigutenak, hain zuzen ere, gizabanako izenak eta jainkotasunen izenak. Lehenengoak,
antroponimikoak edo pertsona izenak izanik, Akitanian, Aragoin, Sorian eta
Araban egoteaz gain Nafarroan zenbait tokitan topatzen ditugu, besteak beste, Ummesahar, Agirseni, Abisunhar. Horretaz
gain iberiar izenak euskara moduan ahoskaturik ere baditugu gertu, esaterako, Urchatetelli Andelon. Hilarrietan
agertzen diren pertsona izenez aparte bereziago eta berezkoa den fenomeno bat agertzen
zaigu Nafarroako erdi aldean; jainkotasunen izenak. Fenomeno honek, gainera,
euskal sinesmenen berri ematen digu, hots, I. eta III. mende bitartean bizi
ziren euskaldunek zeri edo nori egiten zioten gurtza jakin genezake eta euren
kosmobisioaren nondik norakoak.
Mendigorrian
ezaguna da Larrahi jainkotasunaren
izena, Andelo erromatar hirian aurkitu zen aldare-harri batean agertua, egun
Andeloko museoan ikusgai dago. Hegoaldexeago, Larragan, Errensa euskal jainkotasunaren izena aurkitu zen beste aldare-harri
batean. Berbintzanako Las Eretas aztarnategiaren interpretazio zentroan
bisitagarria dago. Zerrenda itxi aldera, beste bi euskal izen gehitu beharko
nituzke euskal jainkotasunaren zerrendara; Stelaitse
(Barbarin) eta Peremusta (Eslaban).
Honaino
interpretazio iluneko jainkotasunen izenak ikusi ditugu. Beraz, zeri edo nori
egiten zioten gurtza, momentuz, ez dago jakiterik. Jarraian, esanahi argiagoko
beste jainkotasun izen batzuk aipatzera noa. Oraingoan izenen bidezko ezagutza
ez da soilik mugatuko arlo linguistiko-kulturalera, baizik eta arlo
erlijioso-mitologikoa ere aztertzeko aukera izanen dugu. Losa izena dugu Ziraukiko, Girgilaoko eta Lerateko aldare-harri
hirutan. Ziraukiko aldare-harria da errazago bisita daitekeena, herriko San
Roman elizan gorderik baitago. Adituek lotzen dute Losa izena egungo “lotsa” hitzarekin, ahalke esanahiarekin,
erromatarren jainkotasunen panteoian ere zegoen modura.
Javier Velazak, Bartzelonako
Unibertsitateko irakasleak, Muzkiko aldare-harri batean Urde izeneko jainkotasuna aurkitu zuen eta egungo “urde”(txerri)
hitzarekin lotu du. Nafarroan agertzen diren animalien beste bi izenekin, Itsacurrinne (Izkue) eta Lacubegi
(Uxue), harremanetan jar dezakegu Muzkikoa. Lehenengoak “txakur” hitzarekin
erlazionaturik dago eta bigarrena egungo “behi” hitzarekin. Honetan duda
askorik ez, nafar museoan dugun Lacubegiren aldare-harriko alde batean behi
baten burua zizelkaturik baitago. Urde
jainkotasunaren izenera itzuliz, aipatu beharra dago urdeari gurtza mundu osoan
zehar zabaldurik egon dela. Adibidez, erromatarren sinesmenetan animalia hau oso
loturik agertzen zen Deméter jainkosarekin, hain zuzen ere, amalurraren eta nekazaritzaren
jainkosa. Inguruko zeltiberiar aztarnategietan, Bianan urdearen irudia agertzen
zaigu burdinezko fibula eta tesera banan eta, Laguardiako La Hoya aztarnategian, tamaina
handian harriz egindako ordotsa itxurako eskulturan..
Hala ere,
harrigarriena da jakitea sinesmen horien aztarnak XX. menderaino ailegatu ahal izan
direla euskal mitologiaren bidez. Barandiaranek jasotako kondairetan Mari,
euskal jainkosa gorena, behi bihurtzen ahal izaten zen bere agerraldietan. Urde
ere Mari ondoan agertzen omen zen Txindokiko leze batean, gorri kolorekoa.
Bermeon, Gernikan eta Txorierrin urde itxurako iratxoak ere bizi omen ziren inguruko
lezeetan eta putzuetan eta , Saran, urde itxurako izaki mitologikoak ere omen ziren.
Azkenik, Gorbeia aldean, gauerdian agertzen ziren urde batzuk, erdi txerriak
erdi arimak zirenak, eta heriotza errituekin lotura omen dute. Hala ere,
balizko lotura hauek guztiak aztertu gabe dago eta mitologian adituei dagokie sakontzea
antzekotasun hauen zergatietan.
Honetaz guztiaz
ondorioztatu daitekeenez duela bi mila urteko euskal sinesmenek harreman handia
zutela naturarekin eta lurraren oparotasunarekin, eta hemen aipaturiko kasuetan
bezala, agian lurrarekiko gurtza animalien itxurako jainkoen bidez ordezka
lezaketeela.
Amaierarik gabeko
krisi honetan turismo kulturala agertzen zaigu garapenerako aukera gisa, eta
hona hemen material berria ustiatzeko: gure historia, euskarazko hitz zaharrak,
jainkotasunen izenak, Europako hikuntzarik zaharrena, misterioa, duela bi mila
urteko euskaldunen kosmobisioa eta naturaren ulermena... Eta jakina, hori
guztia Nafarroako erdiko zonaldean, non eta egun euskara aski baztertuta dagoen
tokian. Euskara eta euskal kultura
prestigiatzeko eta, aldi berean, kultur-turismoaren bidez ekonomia
suspertzeko aukera paregabe baten aurrean gaudelakoan nago. Argi da, ba,
hizkuntzek aberastasun kulturala emateaz gain negozioa ere badirela eta
euskarari atarramendu ekonomiko gehiago ateratzen ikasi beharko genukeela.
Koldo Colomo
En Mendigorria, Larraga, Zirauki, Guirguillano o Muzki
tenemos divinidades con nonmbre vasco de unos dos milenios de antigüedad: Larrahi,
Errensa, Losa, Urde...
Se trata de un fenómeno exclusivo de la zona media de
Navarra, que gestionado a través del turismo cultural podría ayudar
económicamente a sus habitantes. Las lenguas, además de aportar una riqueza
cultural, nos dan una riqueza económica que deberíamos aprender a optimizarla.
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina